The Matrix, Revolutions

en zij zijn van mening dat het verhaal van de matrix symbool staat voor het leven allerdag. Je kunt je hele leven op zoek gaan naar antwoorden op wat voor vragen dan ook maar je zult ze nooit vinden. er is geen uitleg/logica in het leven, en in de wereld van de matrix (de films dus) ook niet.
je kunt alleen maar gissen.

Waarom moet de mens altijd dingen met elkaar gaan vergelijken en een verband zoeken

Er bestaat ook zoiets als toeval...

Leven wij nu onder het communisme van de oudheid

Wat is er mis met het communisme?

Ban wegens foute denkwijze

De filosofie van (het derde deel van) The Matrix

(...)

Goed: Neo is dus the One en hij moet redden wat er van de wereld resteert. Dat is het uitgangspunt voor het derde en het laatste deel van The Matrix. Dat is ook het uitgangspunt voor Bruce Willis in Armageddon of Kurt Russell in Soldier, en niemand die in die films veel meer zag dan de puike actiestaaltjes die ze waren.

In The Matrix leek veel meer te schuilen. Nu de hele trilogie te overzien valt, kunnen we constateren dat alleen deel 1 de doorsnee ontsteeg. Het filosofisch shoppen van het eerste deel is in de vervolgen gereduceerd tot het format van games, de ideeën ondergeschikt gemaakt aan kilo's kogels en al dan niet virtuele gevechten – die nog altijd imposant zijn, maar waar we sinds deel 1 aan gewend zijn geraakt.

De keuzes die Neo moet maken zijn de keuzes van een kind achter zijn spelcomputer geworden. Neem ik de deur links, dan sterf ik. Neem ik de deur rechts, dan kom ik in een nieuw level. Het een na laatste level is het hart van het vijandelijke rijk: Machine-City, dat verdacht veel lijkt op het boze Mordor in die andere mega-trilogie, The Lord of the Rings.

Maar Peter Jackson is als regisseur duidelijk de meerdere van de broertjes Wachowski. Jacksons adembenemende manier van filmen staat (in de eerste twee delen althans) steeds in dienst van het verhaal. Bij The Matrix is het omgekeerde het geval. De Wachowski's zijn de draad die zo veelbelovend werd gesponnen in 1999 kwijtgeraakt en zijn beland op het niveau van James Cameron: fabuleuze effecten en een componist met het complete werk van Carl Orff in de kast.

'The Matrix': Wat kan ik weten?

Kant formuleerde de drie kernvragen van de filosofie: Wat kan ik weten? Wat moet ik doen? Wat mag ik hopen? De gebroeders Wachowski lijken door deze drie vragen gebiologeerd te zijn in hun 'Matrix'-filmtrilogie. In het eerste deel van een essay-trilogie gaat het over de vraag: wat kan ik weten?

Door Jos de Mul

Geen enkele Hollywood-film heeft zoveel en zulke fundamentele filosofische discussies opgeroepen als The Matrix (1999). Producent Joel Silver raadde nogal ongebruikelijk in Hollywood in de promotiefilm voor het onlangs in première gegane tweede deel van de trilogie, The Matrix Reloaded, de kijkers aan Baudrillard even te laten rusten en vooral de werken van Kant en Hegel er nog eens op na te slaan. AOL Times Warner plaatste op de aan de film gewijde website (http://whatisthematrix.warnerbros.com/) niet alleen de obligate foto's, trailers, screensavers en koopwaar, maar richtte ook een filosofiesectie in met essays van bekende filosofen als David Chalmers en Hubert Dreyfus. In de afgelopen maanden de uil van Minerva stijgt pas op in de avondschemering zagen serieuze academische studies met titels als The Matrix and Philosophy, Exploring the Matrix en Taking the Red Pill het licht. Maar ook op de vele duizenden pagina's die op internet en in papieren fanzines aan de film zijn gewijd, werden van meet af aan hartstochtelijke discussies gevoerd over zaken als de kenbaarheid van de realiteit, de verhouding tussen noodlot en menselijke vrijheid en de onze toenemende afhankelijkheid van de technologie.

Dat de Matrix-trilogie erin slaagt een breed publiek voor dergelijke filosofische vragen te interesseren is niet alleen te danken aan de spectaculaire vechtscènes en computeranimaties waarmee ze zijn vervlochten, maar komt vooral doordat zij deze vragen verpakt in een bijzonder actueel verhaal. De drie door Kant geformuleerde kernvragen van de filosofie Wat kan ik weten? Wat moet ik doen? Wat mag ik hopen? mogen dan wel eeuwig zijn, de antwoorden zijn dat niet en moeten in ieder tijdvak opnieuw gezocht worden. Dat de Matrix-trilogie zo aanspreekt, komt doordat zij deze vragen op ingenieuze wijze verbindt met de fascinatie, de verwarring en de angsten die ons leven in de informatietechnologische samenleving kenmerken.

De twijfel van hacker Neo, hoofdpersoon van The Matrix, dat de wereld waarin hij leeft niet echt is, dat wil zeggen slechts een droom, kent een lange geschiedenis. We treffen deze scepsis aan in de kunsten, religies en filosofieën van alle culturen. In de westerse cultuur is Plato een van de eersten geweest die dit idee tot uitdrukking heeft gebracht. In de beroemde allegorie in De staat vergelijkt hij het menselijk leven met dat van gevangenen die vastgeketend zijn in een grot. Zij houden de beelden op de wand van de grot, schaduwen van achter hun rug door marionettenspelers omhooggehouden poppen en voorwerpen, voor de ware wereld. Wie zich, zoals Neo, bevrijdt uit de ketenen van zijn onwetendheid, ziet niet alleen de wereld in zijn werkelijke gedaante, maar ook het vuur, en, als hij uit de grot klautert, het licht van de zon dat de dingen en hun projecties mogelijk maakt. Het licht van de zon en het lijkt geen toeval dat ook de Bron(code) waarnaar Neo op zoek is, als een verblindend licht wordt voorgesteld staat bij Plato voor de eeuwige Idee van het goede.

Plato's onderscheid tussen de schijnbare, zintuiglijke wereld en de bovenzinnelijke wereld van de Ideeën markeert de geboorte van de westerse metafysica en blijft daarvan ook het bepalende kenmerk. In het christendom door Nietzsche ooit aangeduid als platonisme voor het volk' komt deze metafysische gedachte tot uitdrukking in het onderscheid tussen het aardse tranendal en de eeuwige wereld van het hiernamaals. De vele Bijbelse namen (Trinity, Zion, de hovercraft Nebuchadnezzar) en scènes (de doop van Neo door de ziener Morpheus na zijn wedergeboorte, het verraad van de judas Cypher, Neo's herrijzenis uit de dood) als ook het feit dat The Matrix in het Paasweekend in première ging, hebben vele kijkers verleid de Matrix-trilogie op te vatten als een hedendaagse versie van het evangelie.

Een dergelijke platoons-christelijke interpretatie loopt echter op cruciale punten spaak. Immers, waar de 'achterwereld' zowel bij Plato als in het christendom een geestelijke wereld is en het lichaam als een kerker van de ziel wordt opgevat, daar blijkt in Reloaded de wereld achter de verschijnselen een volstrekt zinnelijke en lichamelijke aarde te zijn. De sensuele rave in Zion en de daardoorheen gesneden liefdesscène van Neo en zijn Trinity laten daarover geen twijfel bestaan. Het is bovendien op zijn minst ironisch te noemen dat de ontsnapten zich terugtrekken in een stad die zich bevindt in een diep in de aarde verborgen grot. Er lijkt hier eerder sprake te zijn van omgekeerd platonisme of christendom.

Daar komt nog bij dat de echte wereld van de 'Zionisten' niet, zoals bij Plato of in het christendom, het perfecte, tijdloze en vredige voorbeeld is van de schijnwereld, maar een ware nachtmerrie vol geweld, dood en verderf. Wanneer 'doper' Morpheus Neo in The Matrix begroet met de woorden Welcome to de desert of the real', zien we twee jaar voor 9-11! op de achtergrond de smeulende resten van de Twin Towers in een zwartgeblakerd Manhattan. Op dit punt lijkt de Matrix-saga eerder aansluiting te vinden bij de pessimistische grondtonen die de westerse metafysische traditie sinds de negentiende eeuw heeft gekregen. Te denken valt daarbij bijvoorbeeld aan Schopenhauer en de vroege Nietzsche, voor wie achter de wereld van de verschijnselen geen zuivere, geestelijke wereld verscholen ligt, maar een Wil (tot Macht), door hen opgevat als een volstrekt irrationeel, doelloos en gewelddadig streven. Of aan Marx, die achter de ideologische façaden van de kapitalistische samenleving een geschiedenis van louter uitbuiting en klassenstrijd ontwaart.

Maar ook die interpretatie is niet zonder problemen. Bij Schopenhauer, Nietzsche en Marx is er, anders dan in The Matrix, geen sprake van intelligente tegenspelers van de mens, maar van anonieme levenskrachten of een economische wetmatigheid. Op dit punt blijft de metafysica van de Matrix-saga toch eerder trouw aan Plato en het christendom. Plato's tijdgenoten zullen de gevangenen-allegorie ongetwijfeld ook politiek hebben geduid. Zij zullen de poppenspelers hebben opgevat als trawanten van de wrede tirannen die Plato en zijzelf uit ervaring kenden. Ook het christendom kent zo zijn duivel(s). Op dit punt doet The Matrix vooral denken aan de gnostische traditie, waarvan elementen tot op heden voortleven in bijvoorbeeld de theosofie en de new age ideologie. In deze traditie is de aarde een schepping van de duivelse god Yaldaboath, en bevrijding de vernietiging van deze materiële wereld door uiterste ascese. Of juist door een overtreding van alle in deze wereld geldende wetten. De alle Matrix-verboden aan zijn laars lappende Neo lijkt vooral te zijn geïnspireerd door deze tweede, libertijnse variant.

Nu staat het thema van de kwade, misleidende god de genius malignus op verrassende wijze ook aan de wieg van de moderne, seculiere cultuur, het speelt namelijk een cruciale rol in Descartes' Meditaties (1641). Geplaagd door de vele onzekerheden die zijn tijd kenmerkten, tracht Descartes te komen tot onbetwijfelbare kennis en daartoe is het volgens hem noodzakelijk al onze vooroordelen methodisch te betwijfelen. Mijmerend bij het open haardvuur stelt Descartes zich voor dat zijn hele leven een droom is die hem is ingegeven door een almachtige, kwade god. Descartes meende via een opmerkelijke conceptuele salto mortale hij argumenteert dat de idee van een volmaakte, goede god impliceert dat zo'n god ook daadwerkelijk bestaat, hetgeen het bestaan van de misleidende, kwade god uitsluit uiteindelijk toch de begeerde onbetwijfelbare kennis te hebben gevonden. Maar deze oplossing kon in de steeds minder godsdienstig wordende moderne cultuur al snel niet meer overtuigen. In The Matrix toont Morpheus ons de uiterste consequentie van deze ontwikkeling. Bij hem is de methodische twijfel definitief omgeslagen in de ontologische zekerheid dat de zichtbare wereld de schepping is van boosaardige krachten. De twijfel van de neurotische Descartes is verworden tot de zekerheid van de psychotische Morpheus. Is het verwonderlijk dat in Reloaded Morpheus' onwankelbare geloof en profetieën die ook nog eens niet uit blijken te komen op de zenuwen beginnen te werken van een aantal andere Zionisten?

De geruststellende gedachte dat Morpheus' ontologische paranoia niet meer is dan een onschuldige Hollywood-fantasie, is niet terecht. De technologische Matrix-versie van Descartes' gedachte-experiment blijkt de filosofische gelederen in Amerika al een aantal decennia serieus bezig te houden. De situatie van de in de broedcellen' gevangen mensen in The Matrix lijkt namelijk verdacht veel op die van het menselijk brein in de zogenaamde brain in a vat' hypothese. Deze hypothese stelt dat een brein dat in een laboratorium in leven zou worden gehouden en door een boosaardige geleerde prikkels toegediend zou krijgen die subjectieve ervaringen oproepen, er op geen enkele manier achter zou kunnen komen of deze ervaringen echt zijn of kunstmatig. Hilary Putnams versie van dit gedachte-experiment, waarin alle mensen in feite aan elkaar gekoppelde breinen in vaten zijn, is zelfs vrijwel identiek met die van de mensen in The Matrix.

Vanzelfsprekend wordt de 'brain in a vat'-hypothese lang niet door iedereen onderschreven en is op verschillende gronden beargumenteerd waarom de in het experiment belichaamde radicale scepsis onhoudbaar is. Wat fascineert is nog niet zozeer dat geen enkele van die argumentaties tot op heden overtuigend is gebleken, maar het feit dat deze hypothese waarvan onze eerste indruk is dat deze eerder genezing behoeft dan weerlegging zo serieus wordt genomen! De metafysica van de achterwereld' blijkt nog lang niet uitgestorven te zijn in de (post)moderne cultuur. Of beter: juist in deze hoogtechnologische cultuur vindt ze een vruchtbare nieuwe bodem. De Matrix-trilogie weerspiegelt de scepsis en paranoia die het leven in het tijdperk van de informatie- en communicatietechnologie voortdurend bespoken. Ons beeld van, en omgang met, de wereld en onze medemensen wordt in toenemende mate bemiddeld door dergelijke technologieën. Menig weldenkende burger twijfelde aan het realiteitsgehalte van de beelden die we van de Irak-oorlog voorgeschoteld kregen of meende zelfs zeker te weten dat we door een kwade god in Washington systematisch worden misleid.

Wanneer Neo in Reloaded uiteindelijk de Àrchitect' van de Matrix bereikt, flitsen op video wall van deze kwade genius afbeeldingen van Hitler, Saddam Hussein en Bush jr. voorbij. De boodschap lijkt te zijn dat we reeds volkomen in een Matrix zijn ondergedompeld en Reloaded is daar zelf een cynisch voorbeeld van. In de Entertainment Weekly van 28 april j.l. vertelde producer Joel Silver trots dat door de perfecte reclamecampagne op dat moment al 95 procent van de Amerikanen van die film had gehoord. Maar is die alle aandacht vangende reclamecampagne niet medeverantwoordelijk voor het feit dat, volgens een recente opiniepeiling van de New York Times, tweederde van de Amerikaanse bevolking geen enkele van de negen Democratische presidentskandidaten bij naam kan noemen?

Kort voor, tijdens en na de afloop van de eerste Golfoorlog publiceerde de bij uitstek postmoderne filosoof Baudrillard drie artikelen in de krant Libération waarin hij respectievelijk beweerde dat de Golfoorlog niet zou plaatsvinden, niet plaatsvond en niet plaatsgevonden had. Wat we op televisie voorgeschoteld kregen was volgens Baudrillard geen live war', maar een zorgvuldig geënsceneerd simulacrum: een kopie zonder origineel. Volgens Baudrillard zijn de media niet langer verschijnvormen van de werkelijkheid, maar veeleer verdwijnvormen, waarin ook de metafysische twee-wereldentheorie verdampt.

Het lijkt dan ook niet meer dan logisch dat de hacker Neo in The Matrix zijn illegale software verstopt in een uitgehold exemplaar van de Engelse vertaling van Baudrillards Simulations et Simulacra. Maar zelfs hier bedriegt de schijn. Het is een staaltje van superieure ironie dat ook het boek waarin Baudrillard uiteenzet dat de èchte' wereld achter de afbeeldingen is verdwenen, hol blijkt te zijn! Het is bekend dat Baudrillard niet bijzonder gecharmeerd was van deze grap. Niet zozeer omdat, zoals boze tongen beweren, hij graag op de credit- en payroll vermeld had willen worden, maar omdat The Matrix hier duidelijk een andere wending neemt dan Baudrillard. Ook in Reloaded blijft de boodschap dat zich achter de Matrix nog een andere wereld bevindt en daar valt inderdaad wel iets voor te zeggen. Achter de Gulf Wargames I en II gingen de grootste bombardementen sinds de Tweede Wereldoorlog schuil.

De ontnuchterende boodschap van Reloaded is dat er ook in Zion illusies bestaan. De houdbaarheidsdatum van Morpheus' onwankelbare geloof in the One' is verstreken. Zijn voorspelling dat de strijd met de machines in het voordeel van de mensheid zou worden beslecht zodra Neo de Bron(code) zou bereiken, komt niet uit. Na het gesprek met de Architect van de Matrix ziet Neo in dat het Orakel dat hem haar profetieën over the One' influistert slechts ànother system of control' is. Wie zei ook alweer dat de religie opium voor het volk is?

Toch is het te vroeg om met Jane Dark in de Village Voice te concluderen: 'Matrix is just Marxist avant la lettre'. Aan het eind van Reloaded blijven er nog vele vragen onbeantwoord. Hoe kan het dat Neo na zijn ontmoeting met de Architect zijn wonderen ook buiten de Matrix kan verrichten? Zal Neo in Revolutions, het derde deel van het drieluik, inzien dat ook hijzelf slechts een instrument is van de boosaardige machines? Of mag hij hopen dat zijn Messiaanse liefde uiteindelijk mens en machine zal verzoenen? Wie, zoals Neo, uit de grot der onwetendheid klautert, beseft dat hij in feite nog minder weet dan eerst.

Wie neemt het Neo kwalijk dat hij zich, met ons, vertwijfeld afvraagt: wie ben ik en wat moet ik doen?

30 juni 2003

'The Matrix Reloaded': Wat moet ik doen?

Kant formuleerde de drie kernvragen van de filosofie: Wat kan ik weten? Wat moet ik doen? Wat mag ik hopen? De gebroeders Wachowski lijken door deze drie vragen gebiologeerd te zijn in hun Matrix-filmtrilogie. In dit artikel het antwoord op de tweede vraag.

Door Jos de Mul

De hybride vermenging van ervaringsdomeinen herinnert aan klassieke mythen en aan de romantische pogingen, van Hölderlin tot Nietzsche en Wagner, die te doen herleven in de moderne, onttoverde wereld. De namen en functies van een aantal personages, zoals Morpheus, Niobe, Persephone en het Orakel, dragen er toe bij dat de saga over de strijd tussen mensen en machines het karakter krijgt van een eigentijdse mythe.

Ook als kunstwerk is de Matrix-trilogie hybride. Op het eerste gezicht laat de queeste van Neo zich probleemloos ordenen onder wat Northrop Frye het meestergenre van de roman noemt: een speurtocht waarin de held een opdracht heeft te vervullen waarbij hij of zij ook geleidelijk zichzelf en vaak ook nog een lief leert kennen. Bij nader inzien is de Matrix-trilogie een patchwork van genres: van sciencefiction (technologie bedreigt mensheid), vechtfilm (Hongkong-stijl kung fu), actiefilm (snelwegachtervolging), thriller (Neo achtervolgd door software agents), griezelfilm (de machines als body snatchers), mystery (wat is de Matrix?), phantasy (de vliegende en kogels stoppende Neo) en love story (Neo en Trinity, Morpheus en Niobe) tot aan de aloude western toe (het duel tussen Neo en Agent Smith aan het eind van The Matrix). Daarbij wordt rijkelijk geput uit de geschiedenis van de film. De filmliefhebber kan zijn hart ophalen aan de verwijzingen naar klassieke films als Metropolis, The Wizard of Oz, 2001: A Space Odyssey, Blade Runner en Superman.

Er wordt niet alleen naar films verwezen, maar ook naar literatuur, bijvoorbeeld Lewis Carrols Alice in Wonderland (,,Follow the white rabbit!'') en Through the Looking Glass en de sciencefiction van Phillip K. Dick en William Gibson, Amerikaanse stripverhalen, Japanse animatiefilms en computerspelen. Bovendien hebben de Wachowski's in een amalgaam van vernieuwende verteltechniek en uitbundige merchandising ervoor gekozen in de films maar een deel van het verhaal te vertellen.

Wie zich wil verdiepen in de voorgeschiedenis van het filmverhaal dient de negen, door de Wachowski broers bedachte, maar door voornamelijk Japanse kunstenaars uitgevoerde animaties op de Animatrix DVD aan te schaffen. En om de intriges rondom de bijfiguren Naomi en Ghost te ontrafelen, dient men het, eveneens door de Wachowski's ontworpen, computerspel Enter the Matrix te spelen. Daarin is ruim vijftig minuten extra filmmateriaal verwerkt, waardoor het een merkwaardige hybride is van film en game. Omgekeerd lijkt de Matrix in Reloaded met zijn verschillende levels, geheime doorgangen en sleutels nog het meest op een computerspel en heeft de toeschouwer in de bioscoop bij de gevechtsscènes en de achtervolgingen vaak het gevoel te kijken naar de trailer van een videogame die het verlangen moet aanwakkeren de joystick zelf ter hand te nemen.

De knipoog naar de wereld van het computerspel is niet toevallig. In de afgelopen decennia heeft de computerspelindustrie Hollywood qua jaaromzet overvleugeld. Interactiviteit is uitgegroeid tot het toverwoord van de hedendaagse cultuur. Dat interactieve aspect van de spelcultuur is overigens allerminst postmodern te noemen, maar vloeit veeleer voort uit het moderne wereldbeeld. De moderne mens ziet zich immers voor alles als een autonoom, vrij handelend subject. Het moderne subject is, zoals Kees Vuyk het ooit treffend uitdrukte, een Homo volens. Een willende mens, die zijn of haar eigen leven autonoom gestalte geeft. Het computerspel is één van de populaire derivaten van deze moderne ideologie.

Zowel in het computerspel als in the game of life' moet het moderne subject voortdurend kiezen. Waar in de premoderne cultuur de keuzen partner, beroep, religie meestal voor je gemaakt werden, daar dient de moderne mens voortdurend zelf te kiezen. Of het nu gaat om de simpele keuze tussen de linker of de rechterdeur in een computergame of de keuze voor een bepaalde levensstijl, voortdurend staat het moderne subject voor de vraag: wat moet ik doen?

Eén van de centrale thema's van de Matrix-trilogie is het maken van keuzen. In weerwil of wat de aansluiting bij het computerspel betreft juist: dankzij de postmoderne vorm is de inhoud van de trilogie, wat dit thema betreft, modern. Het verhaal van The Matrix begint met de keuze die Neo moet maken tussen de rode pil, die hem de gruwelijke waarheid over zijn leven belooft te onthullen, of de blauwe pil, die hem in staat zal stellen in zalige onwetendheid voort te leven. Daarna worstelt hij voortdurend met de keuze zijn rol als the One' al of niet te aanvaarden. Aan het eind van de eerste film lijkt Neo voor de keuze gesteld te worden het leven van zijn vriend Morpheus op te offeren of zijn eigen leven. En wanneer hij aan het slot van Reloaded bij de Architect van de Matrix belandt, stelt deze hem twee deuren! voor de onmogelijke keuze zijn geliefde Trinity te laten sterven of de mensheid op te offeren. Wanneer Neo het nog niet had begrepen, dan komt hij hier definitief tot inzicht: ,,Choice. The problem is choice''.

Maar zijn wij eigenlijk wel vrij om te kiezen? De moderne mens mag zich dan wel trots beschouwen als een vrij en autonoom subject, binnen het moderne wereldbeeld is het moeilijk deze vrijheid een plaats te geven. In de premoderne cultuur deed dat probleem zich nog niet zo prangend voor. Zo werden in de Griekse oudheid goden en schikgodinnen verantwoordelijk gehouden voor het lot van de mens. Tragische helden als Sofokles' Oedipus kunnen doen wat ze willen, hun vooraf bepaalde lot ontlopen zij nooit. En ook in het christendom gunt de leer van de voorzienigheids Gods zeker wanneer deze de vorm krijgt van een Calvinistische predestinatieleer weinig ruimte aan de menselijke vrijheid. Bij Plato die in dit opzicht de voorloper is van de moderne cultuur ligt het anders. Bij monde van Socrates stelt hij dat de gevangenen in ,,de grot van onwetendheid'' zelf verantwoordelijk is voor de keuze het steile en doornige pad van de kennis wel of niet te bewandelen.

Hoewel deze visie bepalend is voor de moderne cultuur en ook Neo erdoor geleid lijkt te worden in zijn queeste, bedreigt de mogelijkheid dat ons handelen gedetermineerd is door voorafgaande oorzaken het moderne vrijheidsideaal voortdurend. Daaraan hebben, in het tijdvak van de secularisering, vooral de wetenschappen bijgedragen. Volgens het natuurwetenschappelijk determinisme is het menselijk leven, zoals alles in het universum, onderworpen aan natuurwetten. We menen dan wel vrij te zijn, in werkelijkheid zijn we een speelbal van onze zelfzuchtige genen' (Dawkins). Ook in de sociale wetenschappen wordt keer op keer betoogd dat ons handelen niet vrij is, maar de resultante van, bijvoorbeeld, onze cultuur, ons sociale milieu of onze opvoeding. In het debat over de vraag of nature of nurture de doorslaggevende factor is in het menselijk gedrag, lijken beide partijen het er in ieder geval over eens te zijn dat er duidelijke grenzen zijn gesteld aan de menselijke vrijheid. Achter de rusteloze activiteit van het (inter)actieve moderne subject ligt, zoals de Sloveense filosoof en psychoanalyticus Slavoj en caron;Zizek niet moe wordt te herhalen, een passieve kern. Omdat we die passiviteit niet kunnen aanvaarden, besteden we haar het liefste uit. Een banaal voorbeeld van deze ìnterpassiviteit' is de videorecorder, die passief voor ons geniet, zodat we gewoon kunnen doorwerken en de banden met onbekeken films zich opstapelen. De bewegingloze lichamen in hun kunstmatige baarmoeders in de Matrix-trilogie lijken de ultieme uitdrukking te zijn voor de moderne angst voor passiviteit.

De vraag of en zo ja hoe het determinisme zich laat rijmen met menselijke vrijheid en zo ja, hoe dan? is één van de grote onopgeloste vragen van de moderne filosofie. De hoofdrolspelers in de Matrix-trilogie vertegenwoordigen verschillende antwoorden op die vraag. Het gedrag van de software agents, zoals Smith, het Orakel, de Merovingian, de keymaker en de Architect, lijkt volstrekt te zijn gedetermineerd. Dat is niet zo vreemd, aangezien zij niets anders doen dan op mechanische wijze voorgeprogrammeerde regels uitvoeren. De Merovingian, het kwaadaardige programma dat de keymaker bewaakt, weet dat Neo zelfs welluidend uit te leggen en hij gaat er vanuit dat dit bij de mens niet anders is. Volgens hem is keuzevrijheid een illusie, gecreëerd tussen hen die wel en hen die geen macht hebben. Alles in de wereld loopt volgens de wetten van actie en reactie, oorzaak en gevolg, wat hij demonstreert door in een van de Matrix-bewoonsters in de vorm van een nagerecht een programma te implementeren dat haar seksuele lust aanwakkert dit tot genoegen van de programmeur, die weet welke driften hemzelf drijven. De hoogste vrijheid die we kunnen bereiken en die ons boven de dieren verheft, zo stelt de Merovingian in navolging van Spinoza, alvorens hij de dame in kwestie naar het toilet volgt, is dat we begrijpen wat ons drijft.

Interessant is ook het Orakel dat de Zionisten de komst van the One' voorspelt en steeds lijkt te weten wat Neo gaat doen. In een volstrekt gedetermineerde wereld is dat, in principe, mogelijk. Morpheus gelooft dat het Orakel de toekomst kan voorspellen, maar voor hem en hij sluit daarbij aan bij een bepaalde christelijke interpretatie van de alwetendheid van God staat zo'n profetie de menselijke vrijheid niet in de weg. Volgens Morpheus kan het Orakel voorzien dat Neo uit vrije wil zijn rol als bevrijder op zich zal nemen.

Neo is op dit punt veel moderner dan Morpheus. Hij zegt tegen Morpheus controle over zijn leven te willen hebben, en dat hij daarom de gedachte dat het Orakel zijn toekomstig gedrag kan voorspellen, niet kan verdragen. Zelfs wanneer ons lichaam onderworpen is aan de wetten van de natuur waarvan het deel uitmaakt, dan nog bezit de geest volgens Neo onvoorwaardelijke vrijheid. In dat opzicht is hij een echte Neo-kantiaan. Volgens Kant is de mens een burger van twee werelden. Een bijzonder schizofrene burger zelfs: als lichaam volledig onderworpen aan de wetten van de natuur, als autonome geest volledig vrij zichzelf de (morele) wet voor te schijven. Zoals alle kantianen worstelt Neo met de opgave die twee werelden bij elkaar te brengen en natuur en vrijheid, neiging en plicht, met elkaar te verzoenen. Beter dan wij doorgaans in ons leven slaagt Neo er steeds beter in de wetmatigheden van de Matrix aan zijn vrije geest te onderwerpen.

Als radicale modernist kampt Neo echter ook met een ander probleem. Als we werkelijk onvoorwaardelijk vrij zijn, dan ontvalt ons ieder traditioneel houvast. Wanneer Neo losbreekt uit de comfortabele zekerheden van de Matrix, staat hij er plotsklaps helemaal alleen voor. Ook in dat opzicht is hij the One'. Misschien heeft de tobbende Neo in zijn jeugd wel iets teveel Sartre gelezen, die de menselijke keuzevrijheid nog sterker aanzet dan Kant, wanneer hij stelt dat we eigenlijk ieder moment van ons leven voor de existentiële keuze staan wel of niet door te ademen. Wanneer Neo weer eens voor een onmogelijke keuze staat, zal hij waarschijnlijk met Sartre verzuchten dat de mens gedoemd is om vrij te zijn.

Ook wanneer Neo maar een klein beetje vrijheid zou bezitten of uitoefenen, heeft het Orakel een serieus probleem. Neo's gedrag laat zich dan principieel niet meer voorspellen. Maar misschien is dat, net zoals bij het klassieke orakel van Delphi, ook helemaal niet de bedoeling. Misschien is het wel vooral haar taak, als een moderne Socrates, Neo te stimuleren zijn eigen keuzes te maken en te begrijpen. Zo zegt zij in Reloaded tegen hem: ,,Je komt hier niet om een keuze te maken, maar om de keuze die je al gemaakt hebt, te begrijpen.'' En ook als het Orakel zoals Neo ontdekt in werkelijkheid 'just another level of control' is, impliceert dat niet dat zij zou kunnen voorspellen. In dat geval probeert ze Neo door haar (self-fulfilling) prophecies naar de Bron(code) te manipuleren.

En hoe zit het met de vrijheid van de bewoners van de Matrix? Volgens Morpheus hebben zij geen vrijheid, aangezien zij slaven zijn van de machines en hun wereld een door computers geschapen virtuele wereld is. In de Matrix-literatuur wordt dit standpunt wel verhelderd door te verwijzen naar een gedachte-experiment van Robert Nozick. Hij stelt zich een Experience Machine voor die door prikkeling van de hersenen al onze wensen een fantastische partner, een moordbaan, schitterende reizen op hallucinatoire wijze bevredigt en hij geeft vervolgens verschillende redenen om daar niet voor te kiezen. In het leven willen we echte ervaringen hebben, en niet slechts de illusies. Bovendien zijn die ervaringen pas echt bevredigend wanneer we daar moeite voor hebben moeten doen en er echte keuzes voor hebben moeten maken. Is dat ook niet wat ons afschrikt in het leven in de Matrix?

Hubert Dreyfus heeft onlangs in een lezing in Amsterdam zie http://whatisthematrix.warnerbros.com/ op goede gronden betoogd dat Nozicks gedachte-experiment niet van toepassing is op de Matrix. Anders dan in dat gedachte-experiment ervaren de mensen in de Matrix geen solipsistische hallucinatie, maar ontmoeten zij in hun virtuele wereld daadwerkelijk (de avatars van) andere mensen en ondergaan zij allerlei echte ervaringen. Ze werken, worden verliefd, krijgen ruzie en ondervinden tegenwerking. Ze maken wel degelijk keuzen en hun handelingen hebben bovendien echte consequenties. Wanneer ze iemand doden in de Matrix, zo wordt duidelijk in de film, sterft ook het lichaam in zijn kunstmatige baarmoeder. (In dat licht bezien is het oordeel van Agent Smith dat de dood en verderf zaaiende Neo en zijn bende levensgevaarlijke terroristen zijn, niet geheel ongegrond). Dat ze door de machines worden gebruikt als energiebron of meer waarschijnlijk, maar daarover in de volgende aflevering meer bewustzijnsbron, doet niets aan hun vrijheid in de Matrix af. Net zo min als het feit dat onze lichamen gebruikt worden door 'zelfzuchtige genen' iets afdoet aan de vrijheid die we bezitten om ons niet uitsluitend met de reproductie van onze genen bezig te houden, maar ook te genieten van een goede film of zelfs, af en toe, een altruïstische daad te verrichten.

In dat licht bezien is het niet zo gek dat Cypher, die deel uitmaakt van de bemanning van Morpheus' hovercraft, betreurt dat hij ooit de rode pil heeft genomen en er voor kiest terug te keren naar de wereld van de Matrix. Hij verkiest de zalige onwetendheid, wanneer deze vergezeld gaat van een flinke biefstuk en een goed glas wijn, boven inzicht in de miserabele omstandigheden van het leven in Zion.

Toch is er volgens Dreyfus een goede reden om niet terug te keren naar de Matrix. Hoewel de bewoners ervan een zekere vrijheid kennen binnen deze wereld, missen ze de voor de mens wezenlijke vrijheid om nieuwe werelden te scheppen! Grote politieke leiders, kunstenaars, profeten, filosofen en wetenschappers scheppen nieuwe werelden. In existentialistische termen: door authentiek te leven, dat wil zeggen door fundamentele keuzes te maken, hebben figuren als Socrates, Jezus en Descartes hun wereld op beslissende wijze getransformeerd. En dat nu is volgens Dreyfus niet mogelijk in de wereld van de Matrix. De bewoners van die voorgeprogrammeerde wereld zijn niet in staat de 'spelregels' van hun bestaan werkelijk te veranderen en zijn daarom veroordeeld tot een inauthentiek bestaan.

Bij die opvatting zijn echter wel wat kanttekeningen te maken. Om te beginnen hebben existentialisten als Heidegger en Sartre altijd onderstreept dat inauthenticiteit eigen is aan het menselijk leven, en eerder regel dan uitzondering. Niemand is in staat voortdurend authentiek te leven. Wat dat betreft verschilt het leven in de Matrix niet zoveel van ons alledaagse leven. Anderzijds is Neo er het bewijs van dat zelfs in de Matrix authentiek leven mogelijk is. Neo is voortdurend bezig de regels en wetten van de Matrix te transformeren, zijn hele queeste is erop gericht een nieuwe wereld te scheppen. Bovendien speelt het leerproces van Neo zich vrijwel geheel binnen de Matrix af. Dat verklaart wellicht ook waarom de gevorderde leerling Neo in Reloaded niet gewoon wegvliegt wanneer de agenten hem aanvallen.

Neo blijkt zelfs in staat de software agent Smith te bevrijden uit zijn kluisters. Weliswaar zit Smith nog vast aan enkele nare ingeprogrammeerde gewoonten, zoals Neo naar het leven staan. Maar de reden daarvan is nu, zoals hij Neo tijdens een van hun confrontaties toevertrouwt, dat hij een doel in het leven zoekt. Nu zou men met de Merovingian kunnen tegenwerpen dat dit nooit weggelegd zal zijn voor mechanistisch handelende programma's. Maar zal in Revolutions, het derde deel van de Matrix-trilogie, niet blijken dat het doel van Neo's queeste is de machines leven in te blazen. Mogen wij met de machines hopen dat Neo hun bewustzijn, emoties en vrijheid zal schenken?

To be concluded.

30 juni 2003

The Matrix Revolutions: wat mag ik hopen?

Kants kernvragen van de filosofie: Wat kan ik weten? Wat moet ik doen? Wat mag ik hopen? leken aan de basis te liggen van de Matrixtrilogie. In deel drie, 'The Matrix Revolutions', zijn ze de weg kwijtgeraakt.

Door Jos de Mul

Everything that has a beginning has an end. Menige bezoeker van het slotdeel van de Matrix-trilogie zal waarschijnlijk hopen dat deze, de reclamecampagne van The Matrix Revolutions begeleidende , slogan betekent dat er geen deel 4 zal komen.. Na het briljante eerste deel en het enigszins teleurstellende, maar veel belovende tweede deel, lijken de Wachowski broers met Revolutions een nieuwe standaard te hebben gezet in cinematografische neergang. De recensies waren wereldwijd vernietigend (zie http://www.rottentomatoes.com) en in de aan de Matrix-trilogie gewijde nieuwsgroepen en chatrooms op het internet heerst alom ontreddering.

De teleurstelling betreft niet zozeer het feit de gebroeders Wachowski de vele intrigerende vragen die zij in de eerdere delen opriepen niet hebben beantwoord (iedere goed kunstwerk roept eerder vragen op dan dat het ze beantwoordt), maar dat ze deze vragen simpelweg terzijde hebben geschoven ten gunste van plat spektakel. En voor zoverre er in Revolutions wel antwoorden worden gegeven, waren veel fans verbijsterd vanwege de nieuwtestamentische ontknoping. Waar The Matrix een overwegend moderne thematiek had - Neo ontdekt de ware wereld achter de matrix - en The Matrix Reloaded een postmoderne misschien is ook Zion niets meer dan een computersimulatie - daar lijkt The Matrix Revolutions terug te vallen in een premodern wereldbeeld. Neo, als verlosser hangend aan een kruis van licht. Postmoderne hoop op verzoening ingewisseld voor onwankelbaar geloof.

Zijn die verwijten terecht? Ja en nee. Dat de Wachowski's door creatieve uitputting of onder commerciële druk van de filmmaatschappij er niet in zijn geslaagd de narratieve en filosofische ballen die ze hebben opgegooid in de lucht te houden, is duidelijk. Maar wie meent dat de Wachowski's zich ontpoppen als vrienden van christelijke geloof, zal bij nadere beschouwing moeten erkennen dat zij het type vrienden zijn die vijanden overbodig maakt.

Zoals veel sciencefiction draait de Matrix-trilogie om de angst dat de technologie de mens ooit zal overvleugelen. De relatie tussen mens en techniek is even oud als intiem. Wanneer in de wijsgerige antropologie de vraag wordt gesteld wat de mens van het dier onderscheidt, dan wordt doorgaans naast het taalvermogen het vervaardigen van technische hulpmiddelen beslissend genoemd. De geschiedenis van de mensachtigen (homoïden) begint zo'n zeven miljoen jaar geleden, toen de voorouders van de mens werktuigen begonnen te maken. De mens is 'van nature kunstmatig' (Plessner), steeds aangewezen op zijn technische supplementen. Je zou dus kunnen zeggen dat de mens van meet af aan een cyborg half organisme, half machine - is geweest. Dankzij de techniek heeft de Homo sapiens de heerschappij over de aarde verworven.

Met de opkomst van de moderne natuurwetenschappen en technologie sinds de zestiende eeuw is de technologie steeds meer angst gaan inboezemen. Dat heeft vooral te maken met het feit dat we steeds afhankelijker zijn geworden van de technologie. De moderne mens leeft niet langer in een bio- maar in een technotoop. Onze situatie is vergelijkbaar met de mensen in The Matrix, die gevangen zitten in hun kunstmatige baarmoeders. Daar komt nog bij dat de techniek, hoewel zij door de mens wordt gemaakt, vrijwel altijd een eigen dynamiek krijgt. Eenmaal ontstaan lijkt de technologie haar eigen weg te gaan, niet vanwege een eigen vrije wil maar vanwege allerlei onvoorziene neveneffecten en de nieuwe doelen die ze in het leven roept. Bovendien zijn technologische ontwikkelingen moeilijk te stoppen. Zeker in combinatie met een kapitalistische markteconomie, die gericht is op voortdurende innovatie en ontwikkeling, is er sprake van een 'technologische imperatief'. Wie niet meedoet, valt af. Biologische selectie is bij de mens grotendeels vervangen door een technologische.Wat de Matrix-trilogie op onheilspellende wijze laat zien is dat met de opkomst van moderne informatietechnologie de technologie nog vele malen onbeheersbaarder wordt. Technologieën zijn niet langer uitsluitend hulpmiddelen, maar gaan letterlijk hun 'eigen leven' leiden en zullen mogelijk de mens overvleugelen. De naast de films uitgebrachte Animatrix-DVD verhaalt van de oorlog tussen mens en machine, die aan de Matrix-trilogie vooraf gaat en die uitmondt in de exploitatie van de mens door de technologie.

Tegen deze achtergrond laat zich ook de religieuze dimensie van de Matrix-saga verklaren. Hoewel de technologie een van de belangrijkste drijfveren is van de secularisering van de moderne samenleving - waar ooit God wikte en beschikte daar heeft de moderne mens het lot in eigen hand genomen - heeft zij tevens een sterk religieus aura. Dat komt in de eerste plaats omdat de technologie opgevat kan worden als een voortzetting van de magie met andere middelen.

Hans Achterhuis wees erop dat de moderne techniek door haar onbeheersbaarheid het heilige vertegenwoordigt. Het heilige is van oudsher datgene wat buiten onze macht ligt en ons van buitenaf bepaalt. Enerzijds is het juist datgene wat ons heil kan brengen en waarop we onze hoop vestigen (bij de bestrijding van honger en ziekte). Anderzijds is het angstaanjagend, omdat de ontketende krachten ons ook kunnen vernietigen (atoombom). De technologie fascineert ons en trekt ons, maar tegelijkertijd stoot zij ons af.

In Revolutions zien we deze techno-god belichaamd in de Deus Ex Machina, bij wie aan het eind van de film steun zoekt in zijn strijd tegen de losgeslagen Agent Smith. Echter, ook onze wereld kent dat religieuze aura van de technologie, bijvoorbeeld in discussies over nieuwe technologieën zoals genetische manipulatie of het scheppen van kunstmatig leven, wanneer tegenstanders stellen dat de mens niet 'voor God mag spelen'.

Biotechnologie, kunstmatige intelligentie en kunstmatig leven stellen de mens, als eerste soort in de evolutie van het leven op aarde, mogelijk in staat zijn eigen evolutionaire opvolgers een 'superman' - te creëren. Tegelijkertijd beseffen we dat we daarmee een ontwikkeling inzetten die wel eens geheel out of control zou kunnen geraken. Wanneer Nietzsche de mens een koord noemt, gespannen tussen dier en Übermensch, dan voegt hij daar aan toe dat dit koord gespannen is boven een afgrond. En die afgrond, zo kunnen we aanvullen, is de technologie. Maar omdat die afgrond deel uitmaakt van ons wezen, kunnen we haar niet uit de weg gaan.

Kants derde kernvraag van de filosofie - Wat mogen we hopen? verwijst in onze technologische wereld niet langer naar aan een mogelijk plan Gods, maar richt zich op de ongewisse toekomst van het menselijk leven. Bij de beantwoording van deze vraag legde Kant de verantwoordelijkheid al bij de mens zelf. In de natuur en de menselijke geschiedenis bestaan volgens hem geen objectieve doelen, al kunnen wij niet anders handelen dan alsof dergelijke doelen wel gegeven zijn. Er is geen garantie dat de mens ooit in harmonie met de natuur zal leven, dat er vrede op aarde zal heersen of dat we in staat zullen zijn de technologie in ons leven te integreren zonder daaraan ten onder te gaan.

Dergelijke doelen zijn niet gegeven, ze zijn veeleer opgaven voor de mens. Wij moeten zelf bepalen welke die doelen zijn. Bij een dergelijk oordeel kunnen we ons volgens Kant niet uitsluitend beroepen op ons ken- en wilsvermogen, maar zijn we ook aangewezen op onze gevoelens van lust- en onlust. Zonder emoties geen menselijke rationaliteit.

En daarmee lijkt het fundamentele thema van Neo's odyssee te zijn gegeven. Hij moet er achter zien te komen hoe wij ons tot de techniek moeten verhouden in een door en door technologisch bepaalde wereld, en wat ons doel is in onze verhouding met de techniek. De slogan van Revolutions - 'Everything that has a beginning, has an end' kunnen we daarom ook begrijpen als: 'Alles wat een begin heeft, heeft een doel'. Neo heeft in The Matrix leren inzien dat hij in een door de techniek beheerste wereld leeft, en verwierf in Reloaded het besef dat zijn wil vrij is. In Revolutions kiest hij zijn doel en laat hij zich als een ware Neo-kantiaan leiden door zijn gevoel. Hij kan niet anders dan vertrouwen op de liefde tussen hem en Trinity, op zijn mede-Zionisten en op de mogelijkheid van een verzoening tussen mens en machine. In dit licht vallen veel op het eerste gezicht raadselachtige elementen uit de Matrix-films op hun plaats.

Het verschil tussen de mensen en de machines en hun software-agenten hangt samen met de verhouding van elk van hen tot doelmatigheid. Programma's hebben een ingebouwd doel. Het doel van Agent Smith is het vernietigen van rebellen als Neo. Wanneer Neo zich in The Matrix in Agent Smith upload-t, raakt diens programma ontregeld en heeft het zoals Smith Neo toevertrouwt, niet langer een doel. Weliswaar kreeg hij door de upload beschikking over een krachtige emotie (haat), maar omdat hij nog steeds geen vrije wil heeft, kan hij zich ook geen nieuwe doelen stellen.

Agent Smith is een symbool voor het gevaar van de ongebreidelde, doelloze ontwikkeling van een autonoom geworden technologie. Zo'n technologie vermenigvuldigt zich als een computervirus en Agent Smith dreigt niet alleen de wereld van de mens, maar ook die van de matrix en de machines zelf te vernietigen.

Neo heeft heeft wel een vrije wil, maar hij ontbeert nu juist een doel in zijn leven. Bij het vinden van zijn doel is hij weer aangewezen op de techniek die hij binnen en buiten de matrix aantreft. Zoals de mens niet bestaat zonder de techniek, kan Neo dus niet zonder agent Smith en het is onvermijdelijk dat Neo en agent Smith mens en techniek - uiteindelijk fuseren. Men hoeft geen psychoanalytische training te hebben gevolgd om in te zien dat de immense stroom spermatozoïde sentinels die de tempel van Zion inzwermen eveneens deze versmelting van mens en technologie symboliseert (over de pogingen tot anti-conceptie door de inwoners van Zion en de coïtus interruptus die uiteindelijk plaatsvindt zo dadelijk meer).

De Matrix-trilogie toont de twee belangrijkste actiepunten uit de verborgen to do-lijst van de zich momenteel om ons heen ontwikkelende transhumane technologiën: de technologisering van de mens en de humanisering van de machine. De reële en virtuele personages in de films bieden een staalkaart van mogelijkheden met de daarbij behorende voor- en nadelen. Software agent Smith is een duidelijk voorbeeld van hoe het niet moet: de technologie zich doelloos laten ontwikkelen. Omgekeerd is de menselijke figuur van Bane, die tot het bestaan van een automaat is veroordeeld doordat in zijn brein de geest van Smith wordt gedownload, ook geen nastrevenswaardig doel.

Het Orakel en het kleine meisje Satie zijn meer geavanceerde voorbeelden van een humanisering van de techniek. Waar de Architect van de Matrix er blijkens de voorlaatste scène in Reloaded naar streeft de mathematische vergelijkingen die de mechanistische matrix beschrijven in balans te houden en Neos de storende vrije keuzen als een anomalie beschouwt, zegt het Orakel er juist op uit te zijn die balans te verstoren. Zij stelt voor technologieën uit te rusten met bewustzijn, gevoelens en vrije wil.

Centraal in de Matrix-trilogie staat Neo, die zich in de loop van de drie films waarschijnlijk als een experiment van de machines - transformeert tot een hybride levensvorm tussen mens en machine (in dit licht is de casting van de mechanisch acterende Keanu Reeves een meesterzet!). Dat hij een cyborg is bleek al in The Matrix, waar hij opstond uit de dood (de kus van Trinity was klaarblijkelijk een harde reset van zijn besturingsprogramma). Ook wordt dat duidelijk uit het feit dat hij zijn bovenmenselijke krachten ook buiten de matrix kan uitoefenen, bijvoorbeeld wanneer hij de de sentinels uitschakelt (waarschijnlijk door met behulp van in zijn lichaam geïmplementeerde technologie draadloos hun besturingssysteem te hacken) en door de lucht vliegt.

Zijn uiteindelijke fusie met Agent Smith maakt een voorlopig einde aan de oorlog tussen mens en machine. Dat religie en technologie daarbij versmelten, is niet zo gek in het licht van de hierboven gesignaleerde religieuze dimensie van de technologie. Het resultaat is een curieus amalgaam van reformatorisch christendom en cyborg-nietzscheanisme. Neo, verlaten door de god van de liefde - zijn Trinity legt immers onderweg het loodje - lijdt voor de mensheid, incorporeert en vernietigt het kwaad (Agent Smith). Zo verzoent hij de mensheid weer met de Deus Ex Machina, om vervolgens als Übercyborg te herrijzen. Hallo, bent u daar nog?

Het blijft evenwel een halfslachtige oplossing omdat sentinels en de Zionisten hun liefdesdaad niet hebben volbracht, waardoor diep onder de grond apparaten vooralsnog apparaten blijven en mensen mensen. Waarschijnlijk ging een ongegeneerde verheerlijking van de cyborg de Wachowski's net als de bewoners van Zion - een afgrond te ver.

17 november 2003