Het syndroom van Korsakov (ook Korsakoff of Korsakow) is een blijvende geheugenstoornis als gevolg van langdurig overmatig alcoholgebruik in combinatie met vitamine B1-tekort. Het kenmerkt zich door desoriëntatie, vooral in tijd, geheugenstoornissen van met name het korte-termijngeheugen en confabulaties. De ziekte van Korsakov omvat daarnaast nog polyneuritis als deficiëntiesyndroom bij chronisch alcoholisme.
De naam is afkomstig van de Russische arts Sergej Korsakov (1853-1900), die voor het eerst internationaal publiceerde in 1887 met de opvallende symptomen van geheugenstoornis zonder dementie en het verband legde met alcoholmisbruik. Magnus Huss was iemand die al eerder het verband legde in 1852. Korsakov was zo slim om zijn artikel zowel in het Duits als in het Frans te publiceren. Frans was in die tijd een belangrijke taal in de medische wetenschap. Hierdoor is zijn naam voor altijd verbonden aan het ziektebeeld. Het verband met een gebrek aan vitamine B1 (Thiamine) werd pas later ontdekt. Hoewel vitamine B1 o.a. in gist zit, wat weer in bier gebruikt wordt, heeft overdadig biergebruik geen positieve invloed. Bij een matige inname kan bier weliswaar een bijdrage leveren aan de vitamine-behoefte, maar het is niet zo dat bij overdadig alcoholgebruik een goede reserve aan vitaminen wordt aangelegd. Integendeel: hoe meer bier men drinkt, hoe groter de vitaminebehoefte wordt (vooral de behoefte aan vitamine B1).
Het Wernicke-syndroom is de acute fase die daaraan vaak vooraf gaat. De patiënt is dan totaal in de war en heeft verschillende neurologische aandoeningen. (Lopen en oogbewegingen gestoord, lichamelijk ondervoed en vaak bijna uitgedroogd, (bijna) bewusteloosheid). Het is een acute levensbedreigende situatie waarbij de patiënt gerede kans loopt te overlijden als niet snel wordt ingegrepen; er moet zo snel mogelijk vitamine B1 worden toegediend waarna de verdere lichamelijke conditie op peil moet worden gebracht.
Van de patiënten die het Wernicke-syndroom hebben gehad lijkt ongeveer 60% een syndroom van Korsakov over te houden.
Naast de oorzaak van overmatig alcoholgebruik kan het ook voorkomen ten gevolge van ernstige ondervoeding waardoor dezelfde symptomen ontstaan. (Bijvoorbeeld anorexia, na ernstige somatische ziekten zoals aids en ook bij hongersnood.) Over het algemeen komt deze vorm zelden voor en het syndroom van Korsakov is voornamelijk gerelateerd aan overmatig alcoholgebruik (wat vaak samengaat met een slechte voedingstoestand waardoor vitamine B1-gebrek ontstaat). Als gevolg hiervan treedt er een hersenbeschadiging op die voor de kenmerkende symptomen zorgt. Bijzonder is dat de frequentie van ontstaan ook cultureel bepaald lijkt te zijn. Ondanks dat bijvoorbeeld de Fransen per hoofd van de bevolking gemiddeld meer alcohol consumeren is het ontstaan van het syndroom van Korsakov in vergelijking met Nederland lager. Fransen lijken ondanks veel drinken toch langer een gezond eetpatroon door te zetten in vergelijking met Nederlanders.
De stoornis is dus een hersenbeschadiging met als gevolg ernstige beperkingen met daaruit voortkomende handicaps.