Baarle-Hertog/Nassau,
het smokkeldorp en de enclaves
De regels voor consumentenvuurwerk in België en Nederland gaan steeds meer op elkaar lijken. En ondanks de Europese gedachte waarbij vrij verkeer van goederen mogelijk moet zijn, is er officieel nog steeds sprake van smokkel, als een Nederlander het Belgische vuurwerk mee naar huis neemt. Voor 2001 kwam men naar Baarle-Hertog/Nassau (Baarle) om evenementenvuurwerk te halen. Tegenwoordig komen mensen van heinde en verre om voordeel te halen uit de lage prijzen, de echte vuurwerksfeer te proeven en daar nog een gezellig dagje ‘Baol’aan vast te plakken. Het vuurwerkaanbod is groot en prijzen zijn waarschijnlijk de laagste van Europa.
Baarle is een fantastisch dorp met een rijke historie en hartelijke, betrouwbare maar eigenzinnige bewoners. De samenhang tussen de enclaves, het smokkelen en de eigenzinnigheid van de bewoners wordt duidelijk in het verhaal van de geschiedenis van Baarle.
Waarschijnlijk wonen er mensen in Baarle sinds ongeveer 4000 à 5000 jaar voor Christus. Men weet dat rond Baarle knooppunten van oeroude wegen en een prehistorisch grafveld zijn gevonden.
Natuurlijk was de naam Baarle toen nog niet bekend. De eerste keer dat de naam Baarle wordt vermeld is in het jaar 995. Hilsondis, de gravin van Strijen schenkt de landerijen aan een klooster voor adellijke dames in Limburg.
Vanaf 1190 is de krijgshaftige Hertog Hendrik I hertog van Brabant. Vanuit zijn residenties in Leuven en Brussel bestuurd hij zijn grondgebied met de nodige handigheid. Dirk VII, Graaf van Holland voelt er wel wat voor zijn invloed naar het Zuiden uit te breiden. Hij heeft een oogje op het Land van Breda. Dit ziet de hertog van Brabant niet zitten. Hij wil geen sterke macht als rechtstreekse buurman. In Godfried II van Schoten, Heer van Breda vindt hij een bondgenoot. Na slim onderhandelen komen ze overeen dat Godfried openlijk het eigendoms-recht van de hertog over het land van Breda erkent. In ruil daarvoor krijgt Godfried o.a. het gebied rond Baarle te leen. Voor bepaalde stukjes wordt echter een uitzondering gemaakt omdat ze al door mensen worden gebruikt. De ontgonnen gedeeltes blijven ‘onder den Hertog’, de onontgonnen gebieden vallen voortaan ‘onder Breda’. Deze afspraak maken ze in 1198. In 1203 trouwt de dochter van de Heer van Breda met de Duitse graaf Engelbrecht I van Nassau. Later wordt Engelbrecht zelf Heer van Breda en sindsdien heet al het Baarlese grondgebied buiten de Hertogse enclave Baarle-Nassau.
De Vrede van Munster heeft voor Baarle grote gevolgen. De grens Spaans en katholiek tegenover Hollands en protestants loopt dan dwars door het dorp. Maar ondanks meerdere verwoede pogingen om de enclavepuzzel ongedaan te maken, heeft de bevolking dit altijd weten te voorkomen. De enclaves bestaan al 800 jaar en hoewel men voorheen nooit wist waar ze zich precies bevonden zijn ze in 1995 tot officiële staatgrens verklaard.
Baarle bestaat uit stukjes België in Nederland, stukjes België die grenzen aan Belgie, stukken Nederland en stukjes Nederland die geheel door Belgie worden omsloten. Als je door Baarle loopt, passeer je meerdere keren de grens Nederland-Belgie. Aan de nummerbordjes op huizen en speciale trottoirtegels kun je zien in welk land je bent en hoe de grenzen lopen.
Deze situatie is uniek in de wereld.
Tegenwoordig leeft men in goede harmonie samen. Vroeger was dat wel eens anders en leverden de grillige landsgrenzen bizarre situaties op:
Rond 1400 maken inwoners van Baarle-Hertog illegaal gebruik van de straten in Baarle, die toebehoren aan de Heer van Breda. Inwoners van Baarle-Nassau betalen hier echter de belasting voor en zij ontzeggen hun dorpsgenoten verdere toegang. Als reactie daarop weigert Baale-Hertog de Nassause buren gebruik te laten maken van de Remigiuskerk die op hun grondgebied ligt. In 1424 krijgt een boer uit Baarle-Nassau een boete omdat hij zijn graan laat malen over de landsgrens, wat verboden is. De molenaar zelf krijgt ook straf omdat hij klanten ronselt in Baarle-Nassau. In diezelfde tijd ontstaan ook problemen als de schout van Baarle-Hertog iemand wil vervolgen die in Baarle-Nassau woont. Prins Willem II van Oranje eist alle goederen van de kerken op, na de Vrede van Munster. De Kapel van Nijhoven wordt geplunderd maar de Remiliguskerk blijft intact omdat deze op grondgebied van Baarle-Hertog staat. Den Haag stuurt gereformeerde schouten in een poging om de protestantse godsdienst meer voet aan de grond te laten krijgen. Zij weten bij de bevolking van Baarle-Hertog het bloed onder de nagels te halen. Ze kappen bomen op het kerkhof en proberen zeggenschap over de kerk te krijgen. De pastoor wordt beboet met maar liefst 600 gulden als hij een stervende schepen(wethouder) over de grens bijstaat. Hij mag ook niet meer over de grens met zijn habijt aan. Een boer mag zijn deuren van de koeienstal niet meer opendoen, omdat ze dan over Nassaus grondgebied komen. De schout arresteert een Hertogse bakker met broden in Baarle-Nassau en de zaak wordt aanhangig gemaakt bij de raad van State. Die beslist dat men binnen Baarle-Hertog-Nassau vrij mag handelen en dat tol pas mag worden geheven als de vrije zone wordt verlaten. Sindsdien is het onmogelijk om in Baarle te smokkelen, iets wat met latere jurispidentie wordt bekrachtigd. Een Belgische veekoopman koopt 9 huizen op Nederlands grondgebied en claimt dat ze Belgisch zijn. Hij krijgt uiteindelijk zijn zin en zorgt ervoor dat Belgie in 1843 14 hectare groter wordt. In 1971 wordt, met de grens precies door de voordeur, de ‘Femisbank’ gevestigd. De dubieuze firma, die openlijk adverteert met:’bevrijding van de belasting’, mag in 1981, op last van de Nederlandse rechter de toevoeging ‘Bank’ niet meer voeren. Op het Nederlandse gedeelte komt nu Femis te staan en op het Belgische Bank. Na sympathisering met de Molukse treinkapers, verdwenen miljoenen en andere duistere zaken wordt de bank in 1992 failliet verklaard. In 1971 is men begonnen met het opmeten en in kaart brengen van de landsgrenzen en in 1995 werd dit officieel bekrachtigd. Om er zeker van te zijn dat douaniers uit Nederland feitelijk niet in Belgie actief waren en omgekeerd, en men niet wist waar de grens nu precies lag, waren er tot die tijd twee slagbomen waar douaniers controles uitvoerden. In 1995 schrikt een 84-jarige mevrouw zich een hoedje als na nameting blijkt dat de deur van haar huis op Nederlands grondgebied terecht is gekomen: ‘de deur is misschien Nederlands, maar ik niet!’. De gemeentebestuurders hebben begrip en verplaatsen de deur een stukje, zodat het weer een Belgisch huis wordt.
In de eerste en tweede wereldoorlog speelt Baarle een heldenrol. Tijdens de Grote Oorlog van 1914-1918 waren de enclaves voor België van groot belang. De Duitsers konden de enclaves niet bereiken zonder de neutraliteit van Nederland te schaden. In Baarle-Hertog werd een geheim draadloos telegrafie station geïnstalleerd. De onderdelen van de telegrafiepost werden op slinkse wijze via Nederland gesmokkeld. Op 17 oktober komt de eerste verbinding tot stand tussen het verzet en het leger aan het ijzerfront. In de ogen van de Duitsers was de Belgische enclave een afschuwelijke haard van verzet. De Nederlandse regering demonstreert haar neutraliteit door een vijf km lange kippengaas afrastering te plaatsen rond de dorpskern. De Duitsers hebben langs de rijksgrens al een hoogspanningskabel (‘de dodendraad’) geplaatst om de toenemende smokkel tegen te gaan. Het helpt weinig en onder de bezielende leiding van Burgemeester Van Gilse fungeert Baarle als opvang- en doorgangs-centrum voor Belgische dienstplichtigen, vrijwilligers, ontsnapten en spionnen.
In de Wereldoorlog II delen de Baarles hetzelfde lot. De omvang van de fraude en deviezensmokkel is de bezetters een doorn in het oog en ze besluiten de enclaves onder het Nederlandse douane en deviezenrecht te plaatsen. Hevig verzet van de bewoners zorgt er voor dat deze bepaling binnen enkele dagen wordt ingetrokken. Vanuit de rest van Nederland zijn veel Joden of tegenstanders van het Duitse regime verraden en gedeporteerd, in Baarle hebben relatief veel ondergedoken mensen het einde van de oorlog levend gehaald. In 1944 worden nog drie verzetsmensen uit Baarle geëxecuteerd. Dit dappere drietal mag gelden als een symbool voor de eenheid van Baarle-Hertog-Nassau en is geëerd met een monument.
Met carnaval heet Baarle ‘Smokkelgat’. Men vindt in Baarle een gebeeldhouwde man die een zak met smokkelwaar vervoert en een smokkelklomp (klomp met hak onder de tenen en een voetzool onder de hak zodat het is alsof het spoor de andere kant inloopt) Baarle vormt geen uitzondering op vrijwel alle grensstreken waar men met bravoure en romantiek aan de smokkeltijd terugdenkt. Rond 1880 gaat veel zout vanuit België naar Nederland. Ten tijde van de eerste wereldoorlog gaan er veel eerste levensbehoeften, post en kranten de tegenover-gestelde richting in. In de jaren dertig proberen steuntrekkers en werklozen hun armzalige bestaan enigszins te verbeteren door vloeitjes en suiker te smokkelen. Belgische margarine gaat de grens over en in tegengestelde richting gaat de Nederlandse roomboter. Geleidelijk krijgt de smokkel een grimmiger karakter, worden de belangen groter en krijgt men te maken met gepantserde auto’s, wegversperringen, dolle achtervolgingen etc.
In de Tweede Wereldoorlog is Baarle de broedplaats van smokkel. Vanuit België komt tabak, vee of graan en aardappelen gaan de andere kant in. De Klokkenstraat, waar Zena gevestigd is, wordt ‘het miljoenenstraatje’ genoemd, gezien de enorme smokkelomzetten die werden gemaakt. Duitsers en Nederlanders speelden vaak onder een hoedje; omdat Duitsers niet werden gecontroleerd nemen zij de smokkelwaar mee naar Nederland.
Na de tweede wereldoorlog opent België haar grenzen, terwijl Nederland ze gesloten houdt en zich richt op de wederopbouw. In Belgie is van alles te koop en Nederlanders komen dan ook naar Baarle voor suiker, alcohol, kleding, tapijten, koffie, wol, waspoeder en katoen. Belgen hebben juist interesse in Nederlandse landbouwproducten, haring en boter. In 1960 kost een kilo boter in Nederland 3 gulden terwijl daar in België het dubbele voor moet worden afgerekend. Zuivelfabriek ‘De Hoop’ beleeft gouden tijden en een simpel winkeltje in Baarle-Nassau verkoopt per jaar maar liefst 60.000 kg boter. De E.E.G. heeft een einde gemaakt aan de prijsverschillen en daarmee is de smokkeltijd definitief voorbij.
Deze en meer info over de opzienbarende geschiedenis, historische locaties en waardevolle natuur van Baarle is te lezen in het leuke boekje: ‘Typisch Baarle, de puzzel(uit)gelegd’, verkrijgbaar bij Bruna, Nieuwstraat 15, Baarle-Nassau.
