misschien een beetje off topic, misschien ook niet, maar ik plaats 'm hier tóch: het essay dat ik moest schrijven voor het vak ethiek...
Essay Ethiek, door Wendela ***, CO1B, 15 maart 2004
Idealisme, wereldverbetering of gewoon normaal, sociaal gedrag?
Inleiding
Opstaan voor een oudere in een overvolle tram, metro, trein of bus. Je afval scheiden. Vrijwilligerswerk doen. Een leeg blikje in de prullenbak gooien in plaats van op straat. Zuinig zijn met water en elektriciteit.
Zijn dit voorbeelden van normaal, sociaal gedrag of is het meer dan dat? In hoeverre gedraagt men zich sociaal? En wat kan er gedaan worden aan normvervaging?
Achtergronden en theorie
Om maar eens te beginnen bij het begin: bovenstaande voorbeelden komen voort uit universele, menselijke waarden, welke weer voort komen uit universele, menselijke normen.
Laat ik eens beginnen met het verhelderen van die begrippen:
Een waarde is een ideaal, een persoonlijke betekenis. De persoonlijke waarden van ieder mens maken zijn of haar leven waardevol.
Geluk is de allerbelangrijkste en meest elementaire menselijke waarde. Alle andere universele (onafhankelijk van enige cultuur, religie of filosofie), menselijke waarden en normen hebben namelijk de bedoeling om tot geluk te komen. Daarnaast is geluk onafscheidelijk verbonden met de essentie van ons menszijn en het ervaren van ons bestaan. Dat wil zeggen, wanneer men geluk ervaart zal men ook eerder de zin van het leven inzien.
Uit waarden komen normen voort. Een norm is een morele regel waarmee de gemeenschappelijke waarden worden nagestreefd. De belangrijkste functie van onze normen is om de hoogste waarden te beschermen en voor iedere mens realiseerbaar te maken.
In onze maatschappij staan een aantal wetten vast die het samenleven op het meest basale niveau mogelijk maken. Moord is bijvoorbeeld verboden, wat over het algemeen heel logisch wordt gevonden vanwege de universele waarde rondom het recht op leven van ieder individu. Naast deze geschreven wetten bestaan er ook, soms ongeschreven, gedragsregels naar aanleiding van onze universele, menselijke waarden.
Zonder deze normen wordt het samenleven niet onmogelijk maar wel bijzonder onprettig. De aanwezigheid van normen garanderen een samenleving waarin men zich veilig, prettig en gerespecteerd voelt en waarin men zich kan ontplooien.
Respect is onze allerbelangrijkste norm omdat al onze andere universele, menselijke normen op respect gebaseerd zijn. Respect voor dier (dus ook mens) en natuur. Respect creëert een sociaal klimaat waarin voor iedere mens de hoogste menselijke waarde, geluk, gemakkelijker realiseerbaar is.
Analyse probleem
Er rijzen tegenwoordig steeds meer vragen over normen en waarden binnen onze samenleving. Zelfs in de politiek wordt er over gesproken. Hoe komt dat?
Gedragingen en normen die vijftig jaar geleden als normaal werden geacht, worden tegenwoordig als bijzonder gezien. Denk bijvoorbeeld aan de reclame waarin een jongeman een propje papier van de stoep opraapt en het in de prullenbak gooit. Vervolgens verschijnen er ineens allemaal mensen in beeld die hem schouderklopjes geven en een goedkeurende duim naar hem opsteken. Dan staat zelfs de burgemeester voor zijn neus die hem een lintje opspeldt.
Enerzijds is deze reclame natuurlijk sarcastisch bedoeld, anderzijds kan je je afvragen in hoeverre het oprapen van het propje papier tegenwoordig bijzonder is. Of nog belangrijker, waarom dat propje überhaupt op die stoep terecht is gekomen.
Hetzelfde geldt voor zuinig omspringen met de natuur en onze natuurlijke bronnen. Mensen zijn steeds vaker onverschillig wat dit betreft. Het scheiden van afval kost te veel moeite, de kraan zal toch nooit ophouden met stromen en men betaalt de elektriciteitsrekening zonder erbij na te denken. Veel mensen vinden het niet vanzelfsprekend om te letten op zuinig water- en energieverbruik, en vinden het blijkbaar wél vanzelfsprekend om hun rotzooi overal maar gewoon te laten vallen.
Deze onverschilligheid heeft ook te maken met eigenbelang en soms zelfs egocentrisme. Men merkt zelf geen direct voordeel van bijvoorbeeld het scheiden van afval. Sommigen zullen het zelfs als een last ervaren omdat het meer moeite kost dan alles gewoon in dezelfde vuilnisbak te gooien.
Niet alleen onverschilligheid, ook onwetendheid kan de oorzaak zijn. Over uitputting van natuurlijke bronnen, zoals aardolie, wordt nauwelijks gesproken in de media. Over lucht- en bodemverontreiniging evenmin.
Onwetendheid hangt weer sterk samen met gebrek aan inlevingsvermogen. Wanneer iemand niet empatisch is, zal hij zich ook niet realiseren dat een oude vrouw in een overvolle bus de zitplaats meer nodig heeft dan hij, en dat zijn achtergelaten afval in de berm een blijvende smet op het landschap is en een belasting voor de natuur.
Maar de allergrootste veroorzaker van normvervanging is respectloosheid. Wanneer men geen respect kan opbrengen voor zijn medemens, voor dieren of de natuur, voor andere culturen, religies, opvattingen of meningen, zullen alleen de individuele waarden op de voorgrond komen te staan en wordt samenleven onprettig, of zelfs vrijwel onmogelijk.
Al deze aspecten van beschaving zijn terug te vinden in de opvoeding, niet alleen in de gezinssituatie maar ook in het onderwijs.
Een kind is volgens een aantal psychologische theorieën vanaf de geboorte een onbeschreven blad. Ik acht dat tot op zekere hoogte waar, omdat ik denk dat bepaalde eigenschappen in het karakter, zoals fatsoen, respect, beschaving en het sociaal-zijn, aangeleerd moeten worden.
Niet alleen deze waarden, maar ook de realisatie dat egocentrisme een oorzaak is van machtsstrijd, respectloosheid, agressie en geweld, is een belangrijk gedeelte binnen het sociaal gedragen. Wanneer dit niet of onvoldoende wordt meegegeven bij de opvoeding van een kind, zal inlevingsvermogen later ontbreken, of in zo'n kleine mate aanwezig zijn dat normen niet als vanzelfsprekend worden ervaren. En om die reden dan niet zullen worden nagestreefd.
Vanuit religies komen ook vele, algemeen aanvaarde normen en waarden. In deze moderne maatschappij staan er echter veel verschillende religies naast elkaar en daarnaast zijn steeds meer mensen niet-religieus. Dit heeft tot gevolg dat de geloofwaardigheid van bepaalde normen vervalt.
Daarnaast worden de waarden vrijheid en integriteit steeds sterker nagestreefd. Hieruit komen vele normen voort, maar het heeft ook individualisme tot gevolg, een mensbeeld waarin het vermogen, de vrijheid en de wil van ieder mens om zijn eigen keuzes te maken en zijn eigen belangen na te streven, ten grondslag ligt. Vooral eigenbelang (of egocentrisme) botst vaak met universele normen.
Met het wegvallen van normen worden ook steeds minder algemene waarden nagestreefd. Het gevolg daarvan is verharding en verloedering van de maatschappij, waarbij eigenbelang een plaats krijgt boven respect tonen, omdat men het gevoel heeft ook geen respect te ontvangen.
Aanbevelingen vanuit eigen perspectief
De aanpak van dit probleem is niet in een paar zinnen of zelfs een boek te beschrijven. Het normen en waarden vraagstuk is ontzettend complex en er komen verschrikkelijk veel aspecten bij kijken. Concrete ideeën of oplossingen zijn er naar mijn idee ook niet, je kan hooguit kijken naar de oorzaken, en aan de hand daarvan aanwijzen welke verbeteringen er zouden kunnen optreden.
Ik denk dat er in de opvoeding en het onderwijs een essentiële taak moet worden vervuld. Wanneer een kind van jongs af aan met bepaalde waarden wordt geconfronteerd, zal het ook eerder de vanzelfsprekendheid van universele, menselijke normen begrijpen. En daar vervolgens naar handelen. Vanuit respect moet verantwoordelijkheidsgevoel voortvloeien, verantwoordelijkheidsgevoel voor de kwaliteit van de samenleving en de wereld waarin wij leven. Het inzicht in de verbanden tussen waarden, normen en onze sociale aard is daarom enorm van belang.
Het lijkt mij ook belangrijk dat een kind leert hoe eigenbelang en egocentrisme in de meeste gevallen leiden tot respectloosheid, onvrede, agressie, geweld en criminaliteit.
Daarnaast denk ik dat de overheid tot op een zekere hoogte een belangrijke functie moet vervullen, maar hierbij doel ik niet op meer wetgeving wat betreft normen. Moraal en wet zijn namelijk twee verschillende dingen waar een belangrijke kloof tussen zit. Wanneer het grijze gebied van wenselijk maar niet verplicht of verboden gedrag (sociaal gedrag, beschaving, fatsoen), verdwijnt, zou dat betekenen dat er óf geen moraal meer bestaat binnen de samenleving, óf dat een land voor alles een regeltje zou hebben. Dit zou de integriteit van ieder individu aantasten, en dat zou weer invloed hebben op de allerbelangrijke, universele, menselijke waarde: geluk.
De overheid kan naar mijn mening een belangrijke taak kan vervullen op twee gebieden: educatie en de politiek.
Met het eerste gebied, educatie, bedoel ik de inzichten die ik in relatie tot opvoeding beschreef. Hierin kan via verschillende manieren worden onderwezen door de overheid. Denk bijvoorbeeld aan een maatschappelijke dienstplicht, zoals in Duitsland al bestaat. Vanaf je 18e geldt daar de dienstplicht: óf je gaat tien maanden in dienst, óf je weigert en gaat in civiele dienst: de maatschappelijke dienstplicht. Die tien maanden kunnen tussen je 18e en 28e plaatsvinden, je kan er dus ook voor kiezen om bijvoorbeeld eerst te gaan studeren.
Tijdens de maatschappelijke dienstplicht doet men ongeschoold werk. De jongeren kunnen zelf kiezen wat ze willen doen, met kost en inwoning van de werkgever. Om een aantal voorbeelden te noemen: werken in een sociale instelling, dus met bejaarden of gehandicapten, werken in een psychiatrische kliniek, een gevangenis of een kinderdagverblijf (hier gaat nog een extra cursus aan vooraf, bijvoorbeeld een EHBO cursus), je kan ook in culture organisaties terechtkomen, zoals musea, in een ziekenhuis gaan helpen (waarmee de werkdruk in de zorg ook omlaag gaat) of natuurbeschermingsprojecten gaan doen.
Jongeren tot 18 jaar hebben al die tijd op school gezeten en nog vrij weinig gezien van de maatschappij. Door middel van de maatschappelijke dienstplicht leven en werken zij een jaar in de praktijk, dragen zij bij aan de samenleving en krijgen ze de kans om het effect van universele normen te ondervinden. Ze leren vaak in teamverband te werken, soms krijgen de jongeren nog een kleine opleiding die gerelateerd is aan het werk, en bovendien is dit jaar perfect om uit te vinden waar de interesses en kwaliteiten liggen.
Het tweede gedeelte waarin er naar mijn mening verbeteringen zouden moeten plaatsvinden, is de politiek. Ten eerste vind ik dat de politiek zich meer moet bezig houden met steunen of in stand houden van de meest essentiële normen. Dit kan bijvoorbeeld door middel van kinderbijslag, waardoor ouders meer tijd en aandacht kunnen besteden aan de opvoeding.
Ten tweede denk ik dat er een duidelijker beeld moet worden geschept van de huidige standpunten in de politiek. Momenteel zijn er ontzettend veel verschillende politieke partijen die allemaal weer net afwijkende meningen hebben. Dit maakt de gehele politiek onduidelijk, wat vervolgens weer afschrikwekkend werkt. Men weet niet meer precies waarvan op aan te kunnen, laat staan waar men precies op moet stemmen. Op deze manier neemt men de politiek ook minder serieus, terwijl dit juist het belangrijkste orgaan is wat beslissingen neemt over de samenleving.
Ik denk dat het van groot belang is dat men inziet dat de politiek kan bijdragen aan een prettig samenleven, zodat men zich dan ook meer zal gaan bezighouden met de politiek.
Vanuit al deze fundamentele inzichten kan uiteindelijk een samenleving ontstaan met de hoogste kwaliteit van leven voor ieder individu. De vraag blijft natuurlijk: zal dit ooit realiteit worden?
Bronnen
- Ethiek Basisboek, J. Buiter-Hamel, Wolters Noordhoff, ISBN 9001032265
-
http://www.vandale.nl/opzoeken/woordenboek/
-
http://www.universele-beschaving.nl/
-
http://www.d66.nl/_downloads/swb/individualismeenindividualisering-310303.pdf
