Final Solution

Endlösung

De Endlösung der Judenfrage is de in het Nederlands gebruikelijke term voor het Duitse plan om een systematische en veelomvattende genocide (ook wel de Holocaust of Shoa genoemd) op het Joodse volk in Europa te plegen. De term werd bedacht door Adolf Eichmann, een van de verantwoordelijken voor de uitvoering van het plan. Hiervoor werd hij in 1961 ter dood gebracht in Jeruzalem.

In de Engelstalige wereld wordt veelal voor de Endlösung het begrip Final Solution gebruikt. In de Nederlandstalige literatuur wordt echter het begrip Endlösung veel gebruikt. Abel Herzberg gebruikt het woord in zijn boek Kroniek der Jodenvervolging 1940-1945. Een van de hoofdstukken uit dit boek draagt de titel Endlösung der Judenfrage. Ook Jacques Presser gebruikt de term in zijn boek Ondergang. Loe de Jong gebruikt het begrip in zijn Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog.

In Oost-Europa werden, direct volgend op de Duitse aanval op de Sovjet-Unie in juni 1941, meer dan een miljoen Joden vermoord. Deze moordpartijen werden hoofdzakelijk uitgevoerd door Einsatzgruppen die achter het front opereerden. Deze misdaden vonden plaats voordat (vanaf het voorjaar van 1942) de Endlösung georganiseerd was. Het besluit om alle onder Duitse jurisdictie vallende Europese Joden systematisch (op mechanisch-industriële wijze) te vernietigen, is vermoedelijk (in een aantal etappes) in de tweede helft van 1941 genomen. De operationele implementatie ervan werd besproken tijdens de Wannseeconferentie op 20 januari 1942. De verslagen en notulen van deze bijeenkomst zijn na de Tweede Wereldoorlog intact aangetroffen en zij dienden onder meer als bewijsmateriaal bij de processen van Neurenberg. In het voorjaar van 1942 ging de Operatie Reinhard van start, waarmee de systematische vernietiging werd ingezet.

Onder historici bestaat nog geen volledige consensus over het tijdstip waarop de nazitop besloot het Europese Jodendom te vernietigen. Algemeen wordt aanvaard dat de grote lijnen van de Endlösung gedurende de zomer en de herfst van 1941 vast kwamen te liggen. Volgens de historicus Christopher Browning is de beslissing om de Joden uit te roeien in twee etappes genomen: in juli 1941 viel het besluit om alle Russische Joden te vernietigen, nadat direct na de Duitse inval de Einsatzgruppen reeds begonnen waren met het uitmoorden van honderdduizenden Russische Joden. In oktober 1941 viel volgens Browning het besluit om alle overige Joden in het onder Duitse invloed staande deel van Europa uit te roeien. In dit licht moet dan ook de brief van 31 juli 1941 van Hermann Goering aan Reinhard Heydrich worden bezien, waarin Goering zegt:

In Ergänzung der Ihnen bereits mit Erlass vom 24.1.39 übertragenen Aufgabe, die Judenfrage im Form der Auswanderung oder Evakuierung einer der Zeitverhältnissen entsprechend möglichst günstigen Lösung zuzuführen, beauftrage ich Sie hiermit, alle erforderlichen Vorbereitungen in organisatorischer und materieller Hinsicht zu treffen für eine Gesamtlösung der Judenfrage im deutschen Einflussgebiet in Europa.
(vertaling: In aanvulling op uw opdracht van 24 januari 1939 om het Joodse probleem in de vorm van emigratie of evacuering op te lossen op een manier die recht doet aan het huidige tijdsgewricht, geef ik u hierbij de opdracht om alle organisatorische en materiële voorbereidingen te treffen voor een totale oplossing van het Joodse probleem in het onder Duitse invloed staande Europese gebied).

De historicus Christian Gerlach bepleitte een ander tijdspad. Hij stelde dat Hitler het finale besluit bekendmaakte op 12 december 1941 tijdens een toespraak tot een gezelschap van Reichsleiters en Gauleiters van de NSDAP. De dag na deze toespraak noteerde Josef Goebbels in zijn dagboek dat Hitler had gezegd dat er schoon schip zou worden gemaakt met betrekking tot de Joden. De Joden waren volgens Hitler de wereldoorlog begonnen en nu zouden zij als gevolg daarvan zelf worden uitgeroeid. Op 16 december 1941 hield Hans Frank een toespraak tot regionale leiders in het Generaal Gouvernemnt, waarin hij in dezelfde bewoordingen over het vernietigen van de Joodse bevolking sprak.

Rond november 1941 waren de eerste vernietigingskampen aangelegd: eerst Belzec, toen Sobibor, Treblinka, Chelmno en Majdanek, en ten slotte Auschwitz-Birkenau. De massamoord op de Joden nam vroeg in 1942 een aanvang.